Xanuunka Autism ka

maanta waxaan ka hadli doona xanuunka autism ka oo aad ugu so badanayay bulshadeena somaaliyeen ayaamahan danbe si aan u ogaan waxa ilmaha uu gaar ugu baahanyahay iyo dadaalka waalidka looga baahanyahay.

WAA MAXAY AUTISM?

autism magaciisa loo yaqaan waa AUTISM SPECTRUM DISORDER (ASD) waaa koriinkii maskaxda oo naafo noqota taas oo keenaysa in ay dhibaato ku timaado xiriirka bulshada, iyo is dhexgalka ama dabeecado xadidan ama so noqnoqda ilmaha ooyessha sidoo kale waxaa ka daaha waxbarasha dhaqdhaqaaqa, ciyaarta ,feejignaanta ilmaha uu muujiyo.

AUTISM KU MA XANUUNBA?

autism waa neerfe ahaan iyo koriin ahaan oo naafowda taas oo qofka ku keenaysa in uu dhumiya xiriirkii u dhaxeeyay dadka iyo qofka xanuunsan, waxbarista iyo dabeecada, sido kale autism ku waxuu ku dhici kara da kasta balse waxuu u badanyahay ilmaha ka yar 5 sano.

SIDEE BUU AUTISMKU  U SAAMEEYA MASKAXDA ?

maskaxda ku dhaco autistic ga waxaa yaraada isku xirka loo yaqaan hypoconnectivity waxayna sabab u noqonaysa in ay daciifan isku xirkii qaybaha maskaxdu ka koobnayd.

MAXAA SABABA AUTISMKA ?

waxaa sabab autism ka sadex waxyaalood 

1. inuu dhaxal noqdo 
2. boilogy ahaan noqdo
3. deegaanka wax ka yimid yahay 

         deegaanka waxyaalaha ka yimaada waxaa ka mida 

• waxyaalo badiya oo ay ka mid yihiin ( sigaarka, waalidka oo da dooda weyntahay, dhibaatooyinka ku yimaada hooyada xiliga ay uur ka leedahay) 
  
• waxaa hoos u dhiga hooyada oo xiliga ay uurka leedahay qaadata daawada( folic acids tab) iyo vitaminada bad sata cunto isku dheeli tiran cunta.

CALAAMADAHA LAGU GARTO AUTISMKA :

      1-Xiriirka bulshada iyo xirfada is dhexgalka :

• Ilmaha oo indhaha qarsada markii la eego.
• Asagoo aan  ka fakcelinayn markii loogu yeero magaciisa da'da 9 bilood.
• Asagoo aan laga dheehan karin wajigiisa wax muujinaya faraxsanaan, murug, xanaaq iyo gaajo ama la yaabid ilaa iyo 9 bilood.
• Asagoo aan ciyaarin da'da 12 bilood.
• Asagoo bixinayn wax calaamad oo macsalaamayn ah da'da 12 bilood.
• Asagoo aan kula wadaageen waxuu jecelyahay da'da 15 bilood. 
• Asagoo aan ku tilmaamayn waxuu xiisaynayo da'da 18 bilood .
• Asagoo aan kula wadaageen in wax loo gays tay da'da 24 bilood.
• Asagoo aan la wadaagin in uu rabo inuu la ciyaaro caruurta da'da 36 bilood.
• IN uusan matali karin macalinimo ama hogaamiye  marka lagu guda jiro ciyaarta da'da 48 bilood.

    2- Dabeecadaha xirxiran ama furfuran uu ilmuhu xiiseeyo:

• Ilmaha oo waxuu sameenyo haday ka xumaadan ka niyad jaba.
• Ereyada in uu aad ugu so celceliyo 
• in uu ciyaaro ciyaar isku mid ah
• in uu meel kaliya awooda saaro.
• in uu ka xumaado wax yar is badalaan.
• waxuu yeesha xiiseen qayrul caadiya.
• ilmaha oo yeesha falcelin aan caadi ahayn.

    3- Waxyaalaha kale oo ilmaha lagu arko waxaa kamida 

• luuqada oo ka daahda.
• xiligii uu dhaqdhaqaaqayay oo uu ka daaho.
• inuu ka daaho xiligii uu waxbaranlahaa.
• ilmaha oo dabeecadiis kacsanaata , feejignaan la'aan
• ilmaha oo suuxdin ama qalal yeesha,
• cuntada oo uu aad u raadiyo iyo hurdada oo ku badata.
• calool fadhi oo uu yeesho ilmaha.
• welwel ama walaac , dareen baqdin badan ama baqdin la'aan ilmaha oo yeesha

Autismku waxuu kala leeyahay heerar ilmahu ay waxyaalo kala duwan u baahanyihiin waxaana ka mida:  

1- xili uu caawimaad u baahanyahay :

• levelka kowaad ilmaha ah waxuu la kulmaa caqabad xaga bulshada dhexdeeda ah waxuu u baahanyahay caawimaad , waxayna la kulmaan caqabadahaan:

1. inay wada sheekaysi la yeeshaan dadka.
2. inay u jawaaban siday dadku ka filanayaan.
3. inay xiiseeyan lasii sheekaysiga.

2- waxay u baahanyihiin caawimaad joogta ah:

• levelkan waxuu u baahanyahay caawimaad dheeriya marki loo barbardhigo levelka kobaad. xataa hadii la caawiyo ilmaha waxaa ku adkaanaysa inuu sameeyo xiriir toos ah.

1. inuu ku hadlo ereyo kali kali ah .
2. inuu ka hadlo mawduucyo khaas ah.
3. waxaa ku adkaata inuu fahmo ama isticmaalo xiriirka aan tooska ahayn.

3- waxuu u baahanyahay caawin xad dhaaf ah :

1. ilmaha leh autism ka level 3 waxuu u baahanyahay caawimaada u badan waxaa ku adkaata in uu isticmaalo ama fahmo xiriirka tooska ah iyo midka dadban ilmaha waxuu noqdaa :

• waxuu noqdaa mid diida ama yareeya isdhexgalka dadka .
• inay ku adkaato in uu ku biiro ilmaha ciyaaraya.
• waxuu yareeya xiiseenta saaxiibada.
• wey ku adagtahay inuu samaysto saaxiib.

MALA DAAWEYN KARAA AUTISM KA ?

May lama daaween karo , balse muhiimadu waa in ilmaha labara hab dhaqanka bulshada .

1. dabeecad ahaan in ilamaha loo tababarto.
2. hadalka la baro  oo xili hore lagu bilaabo in wax la baro .

W/Q: Dr. Samira Ahmed Hussein Gurey .